Thổ Thổ Cáp (chữ Hán: 土土哈, chuyển ngữ Poppe: Togtoqa, 1237 – 1297), người thị tộc Bá Nha Ngột, dân tộc Khâm Sát (Kipchak), là tướng lĩnh nhà Nguyên trong lịch sử Trung Quốc. Ông có công bảo vệ biên giới phía bắc đế quốc.

Thân thế

Tổ tiên của Thổ Thổ Cáp là người bộ tộc Án Đáp Hãn Sơn ở Chiết Liên xuyên, phía bắc Vũ Bình lộ, về sau dời đến núi Ngọc Lý Ba Lý ở phía tây bắc, định cư ở đất ấy, đặt quốc hiệu là Khâm Sát. Thủy tổ là Khúc Niên ; ông kỵ là Toa Mạt Nạp, ông cụ là Diệc Nạp Tư, đời đời làm Khâm Sát quốc vương.

Thành Cát Tư hãn tấn công thị tộc Miệt Nhi Khất (Merkit), thủ lĩnh của họ là Hỏa Đô chạy đến Khâm Sát, được Diệc Nạp Tư che chở. Thành Cát Tư hãn sai sứ đòi giao người, Diệc Nạp Tư từ chối. Thành Cát Tư hãn mệnh cho Tốc Bất Đài, Triết Biệt đi dẹp. Diệc Nạp Tư đã già, trong nước rối loạn, ông nội của Thổ Thổ Cáp là Hốt Lỗ Tốc Man sai sứ nhận tội với Oa Khoát Đài. Đến khi Mông Ca nhận lệnh cầm quân, cha của Thổ Thổ Cáp là Ban Đô Sát đưa cả tộc đầu hàng. phản, cướp bóc các bộ, chiếm đoạt đại trướng của Nguyên Hiến Tông đem đi. Thổ Thổ Cáp soái quân đánh dẹp, đánh bại tướng của phản quân là Thoát Nhi Xích Nhan ở Nạp Lan Bất Lạt, đón các bộ quay về. Thủ lĩnh bộ tộc Ứng Xương là Chích Nhi Ngõa Đài nổi loạn, Thoát Thoát Mộc đem quân tiếp ứng, giữa đường gặp Thổ Thổ Cáp, sắp giao chiến, bị quân Nguyên bắt được vài mười kỵ binh do thám, Thoát Thoát Mộc bỏ đi; quân Nguyên bèn diệt Chích Nhi Ngõa Đài. Thổ Thổ Cáp đuổi theo bọn Thoát Thoát Mộc đến Thốc Ngột Lạt hà , trải qua 3 đêm mới quay lại. Sau đó lại đánh bại phản quân ở Oát Hoan hà , giành lại đại trướng, trả người của các bộ bị bắt về Bắc Bình., một khu cối xay nước, 2000 mẫu vườn ở cận giao (cõi gần thành), dời hộ tịch 4600 con em Mông Cổ các lộ Hà Đông sang ở dưới quyền Thổ Thổ Cáp. Năm thứ 22 (1285), được bái làm Trấn quốc thượng tướng quân, Xu mật viện phó sứ. Năm thứ 23 (1286), triều đình đặt Khâm Sát thân quân vệ, bèn lấy Thổ Thổ Cáp kiêm Đô chỉ huy sứ, cho tùy ý chọn thành viên tông thất và quan lại làm quan thuộc., giết phản vương Ngột Tháp Hải, thu hàng tất cả bộ hạ của ông ta. Năm thứ 25 (1288), chư vương Dã Chích Lý bị phản vương Hỏa Lỗ Hỏa Tôn tấn công, sai sứ cáo cấp. Thổ Thổ Cáp lại theo hoàng tôn dời quân cứu viện, đánh bại kẻ địch ở Ngột Lỗ Hôi. Quân Nguyên về đến Cáp Lạt Ôn sơn, trong đêm vượt Quý Liệt hà , đánh bại phản vương Cáp Đan, thu hàng tất cả các bộ ở Liêu Tả, đặt Đông Lộ vạn hộ phủ. Thế Tổ khen ngợi công lao của Thổ Thổ Cáp, gả em gái của Dã Chích Lý là Tháp Luân làm vợ ông., địch đến trước, chiếm cứ nơi hiểm yếu, các cánh quân Nguyên thất bại, chỉ có Thổ Thổ Cáp đem quân bản bộ đi đầu, chiến đấu kịch liệt, cứu Tấn vương ra ngoài. Kỵ binh của địch đuổi theo, Thổ Thổ Cáp bèn tuyển quân tinh nhuệ đặt mai phục để đợi, phản quân không dám đến gần. Mùa thu, tháng 7 ÂL, Thế Tổ đi tuần biên giới phía bắc, triệu kiến úy lạo Thổ Thổ Cáp. Sau khi về kinh sư, Thế Tổ lại khen ngợi Thổ Thổ Cáp trong bữa tiệc lớn; luận công chư tướng, ban thưởng cho người Khâm Sát trước hết. , đi trên băng mấy ngày, đến được lãnh thổ của họ, bắt hết 5 bộ của thị tộc này, đóng đồn để giữ. Tâu lên công trạng, được gia Long Hổ vệ thượng tướng quân, còn cấp cho Hành xu mật viện ấn. Hải Đô nghe tin quân Nguyên chiếm Khất Lý Cát Tư, bèn đưa quân đến Khiêm hà, Thổ Thổ Cáp đánh bại ông ta, bắt tướng địch là Bột La Sát.

Phụng sự Nguyên Thành Tông

Năm thứ 31 (1294), Thành Tông lên ngôi, ban chiếu lấy việc biên cảnh làm trọng, cho Thổ Thổ Cáp khỏi vào triều, sai sứ ban 500 lạng bạc, bầu, mâm, chén bằng vàng đính thất bảo mỗi món được một, vạn xâu tiền, một cái lều giạ trắng, gia nhất, tám con lạc đà một bướu. Mùa đông, Thổ Thổ Cáp được triệu đến kinh sư, ban thưởng nhiều hơn, riêng ban cho bộ hạ 120 vạn xâu tiền. Mùa xuân năm Nguyên Trinh đầu tiên (1295), tiếp tục ra giữ biên giới phía bắc. Mùa thu năm thứ 2 (1296), chư vương hưởng ứng Hải Đô đưa lực lượng về hàng, dân chúng vùng biên kinh động rối loạn, Thổ Thổ Cáp đích thân đến Ngọc Long Hãn giới, xuất tiền riêng để vỗ yên bọn họ, dẫn đường cho bọn chư vương Nhạc Mộc Hốt vào triều. Đế cởi ngự y để ban, lại ban 50 lạng vàng, 1500 lạng bạc, 5 vạn xâu tiền, kiệu xe mỗi loại được một.

Tháng giêng ÂL năm Đại Đức đầu tiên (1297), được bái làm Ngân thanh vinh lộc đại phu, Thượng trụ quốc, Đồng tri xu mật viện sự, Khâm Sát thân quân đô chỉ huy sứ, phụng mệnh trở về biên giới phía bắc. Tháng 2 ÂL, đến Tuyên Đức phủ, mất, hưởng thọ 61 tuổi. Được tặng Kim tử quang lộc đại phu, Tư không, truy phong Duyên quốc công, thụy là Vũ Nghị, về sau gia phong lên tước vương.

Hậu nhân

Thổ Thổ Cáp có tám con trai:

Tháp Sát Nhi, làm đến Định viễn đại tướng quân, Bắc Đình nguyên soái;

Thái Bất Hoa, làm đến Ngự vị hạ bác nhi xích;

Sàng Ngột Nhi, là người nổi tiếng nhất, sử cũ có truyện;

Biệt Lý Bất Hoa, làm đến Khâm Sát thân quân thiên hộ;

Thiếp Mộc Nhi Bất Hoa, làm đến Kiến Khang đẳng xứ Cáp Lạt Xích hộ Đạt lỗ hoa xích;

Hoan Sai, làm đến Khâm Sát thân quân thiên hộ;

Nhạc Lý Thiếp Mộc Nhi, làm đến Kim Vũ vệ thân quân đô chỉ huy sứ sự;

Đoạn Cổ Lỗ Ban, làm đến Khâm Sát thân quân đô chỉ huy sứ.