✨Trống cơm

thế=Trống cơm|nhỏ|300x300px|Trống cơm. nhỏ|301x301px|Trống cơm và đàn bầu trong Nghệ thuật Hát Xẩm Bắc Bộ. Trống cơm là nhạc cụ họ màng rung, chi vỗ của người Việt. Trống cơm có 2 mặt hình tròn bằng nhau, một mặt âm trầm và một mặt âm bổng. Chiều dài của trống vào khoảng 55 - 70cm, đường kính khoảng 18 – 20 cm. Hai mặt được căng dây xạ hoặc đóng đinh tre.

Trước khi đánh trống người ta thường lấy cơm xoa vào mặt trầm của trống để định âm, tục gọi là cho "ấm tiếng" hài hòa, do đó trống này gọi là trống cơm.

Trống cơm đã đi sâu vào đời sống âm nhạc dân gian người Việt qua bài dân ca Bắc Bộ cùng tên.

Nguồn gốc

Từ thế kỷ 10, trống cơm đã xuất hiện ở Việt Nam (đời nhà Lý). Chữ Nho gọi là yêu cổ 腰鼓.

Theo An Nam chí lược của Lê Tắc soạn vào thế kỷ 13 thì trống cơm nguyên là nhạc khí của Chiêm Thành, khi dùng thì lấy cơm nghiền ra bôi vào, tiếng trong mà rõ. Trống đó sau du nhập Việt Nam. Cũng tương cận là trống Mridangam ở miền Nam Ấn Độ. Khi đánh thì họ cũng bôi một ít cơm nghiền – hoặc một lớp bột mì trộn nhuyễn như miếng bánh – dán lên làm cho tiếng trống êm ái hơn.

Cấu tạo

Trống cơm có 2 mặt trống hình tròn bằng nhau, đường kính khoảng 18 – 20cm. Mặt trống được bịt bằng da trâu (thường là trâu đực thì sẽ tốt nhất về độ dai và bền). Trống cơm bao gồm một mặt trầm (gọi là mặt Thổ) và một mặt bổng (mặt Kim). Mặt Thổ được bưng bằng phần da lưng, mặt Kim dùng phần da nách.

Có loại trống tương tự như trống cơm gọi là bồng, dùng trong múa dân tộc (như điệu múa Bồng Triều Khúc), kích thước thường nhỏ hơn trống cơm để tránh bị vướng khi múa.

Đường viền buộc bằng dây xạ, kéo từ đầu trống này sang đầu trống kia để chỉnh độ căng giữa 2 mặt trống. Người ta cũng có thể chêm một đoạn tre vào giữa thân để căng dây, căng mặt khi dây chùn xuống. Có khi da trống được đóng đinh tre như các loại trống khác.

Phần thân trống (tang trống) thường được làm từ gỗ mít hoặc gỗ trắc, hình ống tròn, dài khoảng 55 - 70cm, hai đầu hơi khum lại, đường kính ở tang trống đoạn giữa lớn hơn đường kính mặt trống. Tang trống đóng vai trò là hộp cộng hưởng. Có thể liền một thân cây gỗ khoét rỗng (tang liền) hoặc ghép từ các mảnh gỗ dài bằng keo để tiết kiệm gỗ hơn (tang ghép).

Giống với trống cơm có trống ghi-năng của người Chăm và trống của người Cơ Tu.

Âm thanh

Âm sắc

Trống cơm có âm thanh vang nhưng mờ đục, diễn tả tốt tình cảm buồn, sâu sắc. Tiếng trống cơm nghe gần giống tiếng đàn Hồ lớn bật dây nên đôi lúc người ta sử dụng nó thay âm thanh đàn hồ lớn trong những âm trầm nhất định nào đó. Tùy theo chất cơm trét mặt trống âm thanh phát ra sẽ có chất lượng tốt hay xấu tương ứng.

Cao độ mặt trầm và mặt bổng của trống cơm cách nhau một quãng 5 đúng. Để chỉ âm thanh của trống cơm, người ta thường gọi là âm "tầm vông", "tùng vinh" hay "bung, bập, bùng".

Cách định âm trống

Trước khi chơi trống cơm, thường phải có một bước "Định âm trống" hay còn gọi là "Lên dây trống" hoặc "Lên mặt trống".

Người ta lấy cơm còn ấm trét vào giữa mặt Thổ để định âm, càng nhiều cơm âm thanh ở mặt càng trầm xuống. Mặt Kim thường để âm cố định (không trét cơm). Dùng hai ngón tay cái liên tục trét cơm thành núm hình tròn sao cho các hạt cơm được nhuyễn như bánh dày và có đường kính cơm trét khoảng 4cm, dày khoảng 0,5cm - 0,7cm (chỗ dày nhất ở tâm núm). Khi trét cơm cần phải kết hợp với thẩm âm để tạo cho hai mặt trống một quãng 4 hoặc quãng 5. Ví dụ: Mặt Thổ âm Đồ (C) thì mặt Kim âm Fa (F) hoặc Sol (G)., Quảng Bình, Quảng Nam; dàn nhạc Hát Bội. Trống cơm ngày trước cũng góp mặt trong Nhã nhạc cung đình Huế.

• Ở miền Nam: hát Sắc bùa Phú Lễ (Bến Tre), dàn nhạc lễ Nam Bộ (nghi thức đình thần, tang lễ, nghi lễ Cao Đài/Phật Giáo/Tứ Ân Hiếu Nghĩa).